Αποθήκη Ελευθερίας

Έφυγε ο Μίλτον Φριντμαν

του Ανδρέα Ανδριανόπουλου

Μετά τον Άρθουρ Σέλντον και τον Λόρδο Χάρρις του Χάι Κρoς, ιδρυτών του περίφημου Ινστιτούτου Οικονομικών Υποθέσεων του Λονδίνου και αρχιτεκτόνων του Θατσερισμού, έφυγε πρόσφατα από την ζωή κι ο μεγαλύτερος σύγχρονος θεωρητικός της ελεύθερης οικονομίας της αγοράς, ο Μίλτον Φρήντμαν.

Kορυφαία προσωπικότητα της οικονομικής ακαδημαϊκής ζωής τα τελευταία 50 περίπου χρόνια ο τιμημένος με Νόμπελ δάσκαλος και διανοητής διακρίθηκε αρχικά κυρίως με την διεισδυτική του σκέψη σε σχέση με το φρικιαστικά αλησμόνητο μεσοπολεμικό οικονομικό «κραχ». Ενώ όλοι υποστήριζαν πως η κατάρρευση των δυτικών αγορών υπήρξε σύμπτωμα των φυσιολογικών κύκλων κρίσης του καπιταλισμού, ο Φρήντμαν είχε αποδείξει πως η οικονομική αναστάτωση και τα αδιέξοδα υπήρξαν προϊόντα της μεγάλης κρατικής επέμβασης στην οικονομία, κυρίως με τον χειρισμό της προσφοράς χρήματος.
ο Φρήντμαν είχε αποδείξει πως η οικονομική αναστάτωση και τα αδιέξοδα υπήρξαν προϊόντα της μεγάλης κρατικής επέμβασης στην οικονομία

Μοιάζει λίγο το φαινόμενο αυτό με την τιμή της βενζίνης στην Ελλάδα. Όταν το καύσιμο ακριβαίνει όλοι κατηγορούν την απελευθέρωση της αγοράς. Παραγνωρίζοντας τον φόρο που βάζει το κράτος και που συμβάλλει ουσιαστικά στην άνοδο της τιμής!! Η θεωρία μάλιστα αυτή του Φρήντμαν εξακολουθεί να επηρεάζει καθαρά πρακτικά και την σημερινή πολιτική, ιδίως στις ΗΠΑ, όπου ανεξάρτητα από την κατάσταση της οικονομίας η προσφορά χρήματος δεν αναχαιτίζεται.

Ο Μίλτον Φρήντμαν υπήρξε για όσους τον γνώρισαν, διδάχθηκαν από αυτόν η συνεργάσθηκαν μαζί του μια φωτεινή προσωπικότητα που σε χαμηλούς τόνους αλλά με καθαρή σκέψη και αδιαμφισβήτητα επιχειρήματα απλοποιούσε τα συνθετότερα ζητήματα και υποδείκνυε λύσεις εκεί που οι ακροατές του αντίκριζαν γρανιτένιους τοίχους.

Ο Φρήντμαν γεννήθηκε το 1912 από Εβραίους μετανάστες γονείς στην Νέα Υόρκη. Σπούδασε στο Πανεπιστήμιο Rutgers όπου και αποφοίτησε με B.A. σε ηλικία μόλις 20 ετών. Στη συνέχεια πήρε το Master του από το Πανεπιστήμιο του Σικάγο και το διδακτορικό του το 1946 από το Πανεπιστήμιο Κολούμπια. Το 1951 κέρδισε το βραβείο John Bates Clark Medal που τιμά τους οικονομολόγους κάτω της ηλικίας των σαράντα για ασυνήθιστα επιστημονικά επιτεύγματα. Το 1976 κέρδισε το βραβείο Νόμπελ στα οικονομικά ακολουθώντας στο επίτευγμα αυτό τον άλλο μεγάλο φιλελεύθερο διανοητή, τον εξ ίσου μακαρίτη πια σήμερα, Αυστριακό Φρήντριχ φον Χάυεκ.

Η βασικότερη συνεισφορά του Φρήντμαν στην οικονομική επιστήμη είναι στην ανάλυση της κατανάλωσης και στην απλοποίηση της σύνθετης θεωρίας της σταθεροποίησης. Αλλά η πλέον σημαντική του επιρροή υπήρξε στο ευρύτερο κοινό με τα βιβλία του «Καπιταλισμός και Ελευθερία» και το «Ελεύθερος να Διαλέξεις» (με την γυναίκα του Ρόουζ). Το «ΚκΕ» έχει αναδειχθεί ήδη εδώ και χρόνια ανάμεσα στα εκατό περισσότερο σημαντικά βιβλία και με την μεγαλύτερη επίδραση πάνω στον κόσμο από τον δεύτερο παγκόσμιο πόλεμο μέχρι και σήμερα. Στην μελέτη του αυτή ο Φρήντμαν αναλύει με απλό και κατανοητό τρόπο το πώς μπορούμε να επωφεληθούμε από τις προσδοκίες που προπαγανδίζει το κράτος ενώ την ίδια ώρα να αποτρέψουμε τους κινδύνους για τις ατομικές ελευθερίες που η διόγκωση του κράτους προμηνύει.

Ο Φρήντμαν στο ίδιο βιβλίο αποδεικνύει πως ο ανταγωνιστικός καπιταλισμός αποτελεί εργαλείο και για την επίτευξη οικονομικής ευημερίας και ελευθερίας αλλά συνιστά και την βασική προϋπόθεση για την ύπαρξη πολιτικής ελευθερίας. Το «Καπιταλισμός και Ελευθερία» έχει μεταφρασθεί σε 18 γλώσσες (με «φωτεινή» εξαίρεση τα ελληνικά), έχει πουλήσει πάνω από μισό εκατομμύριο αντίτυπα στα αγγλικά και δείχνει ακόμη και σήμερα να ασκεί όλο και περισσότερη σε παγκόσμιο επίπεδο επιρροή.
o Φρήντμαν αποδεικνύει πως ο ανταγωνιστικός καπιταλισμός αποτελεί εργαλείο και για την επίτευξη οικονομικής ευημερίας και ελευθερίας αλλά συνιστά και την βασική προϋπόθεση για την ύπαρξη πολιτικής ελευθερίας

Οι αντίπαλοι της οικονομίας της αγοράς προσπάθησαν να αμαυρώσουν την εικόνα του Μίλτον Φρήντμαν με το επιχείρημα πως τα πνευματικά του παιδιά στη διάρκεια της διδασκαλικής του καριέρας στο Πανεπιστήμιο του Σικάγο (τα λεγόμενα «Σικάγο Μπόυς») συνέβαλαν σαν σύμβουλοι στον σχεδιασμό της οικονομικής πολιτικής του καθεστώτος Πινοσέτ στη Χιλή. Πέραν του ότι τα αποτελέσματα της οικονομίας στην Χιλή δικαίωσαν τις θεωρίες του μεγάλου αμερικανού διανοητή, οι επικριτές του φρόντισαν να ξεχάσουν πως όλοι οι άλλοι δικτάτορες του κόσμου (Ζία ουλ Χάκ στο Πακιστάν. Νοριέγκα στον Παναμά, Βαντέλα στην Χιλή, Παπαδόπουλος στην Ελλάδα, Σουκάρνο και Σουχάρτο στην Ινδονησία κλπ) επέλεξαν να ακολουθήσουν πολιτικές στην οικονομία επεκτατικές, θεμελιωμένες πάνω στις θεωρίες του Τζων Μάυναρντ Κέυνς. Μήπως αυτό σημαίνει πως ο Κέυνς και ο κρατικός παρεμβατισμός αποτελούν ιδεολογικό τροφείο δικτατόρων και καταπιεστών;

Από την άλλη μεριά ο Μίλτον Φρήντμαν υπήρξε ο μοναδικός ουσιαστικός θεμελιωτής πολιτικών που στηρίζουν τους ασθενέστερους οικονομικά πολίτες. Με τις θεωρίες του διευκόλυνε πολλές κυβερνήσεις να διευρύνουν την οικονομική ευημερία και να διευκολύνουν μεγάλα κοινωνικά στρώματα να βγουν από την μιζέρια. Οι λαοί των κρατών που έχουν εφαρμόσει τον παγκοσμιοποιημένο νεοφιλελευθερισμό έχουν πολύ υψηλότερες απολαβές, περισσότερο ικανοποιητικές συντάξεις και αποτελεσματικότερες υπηρεσίες κοινωνικής προστασίας από τους λαούς – κυρίως στην ηπειρωτική Δυτική Ευρώπη – των οποίων οι κυβερνήσεις παραμένουν προσκολλημένες στον κρατικό παρεμβατισμό και τον μεγάλο δημόσιο τομέα.

Εξ άλλου ο Φρήντμαν πρώτος εισηγήθηκε την εφαρμογή ενός συστήματος ελάχιστου εγγυημένου εισοδήματος. Αλλά με τρόπο πρακτικό κι όχι με φραστικές ρουκέτες και προπαγανδιστικά, αλλά συνήθως ανέφικτα, συνθήματα. Τόνισε πως όλοι οι πολίτες θα έπρεπε να πληρώνουν φόρους. Κι όσων το εισόδημα δεν φθάνει για την καταβολή του χαμηλότερου φόρου τότε το κράτος οφείλει να συμπληρώνει το σχετικό εισόδημα ώστε ουδείς να μην βρίσκεται κάτω από ένα συγκεκριμένο οικονομικό επίπεδο.

Ο Μίλτον Φρήντμαν δυστυχώς έφυγε από κοντά μας. Για την ελληνική όμως κοινή γνώμη η απουσία του δεν ήταν ιδιαίτερα αισθητή και στα χρόνια που ακόμη ζούσε. Η περιθωριοποίηση της Ελλάδας από τις διεθνείς εξελίξεις γίνεται ακόμη πιο έντονη από την άγνοια που επικρατεί στην χώρα για μεγάλους διανοητές που σημάδεψαν μια εποχή και που οι ιδέες τους, άγνωστες στο ευρύ ελληνικό κοινό (ακόμη και το Πανεπιστημιακό) εξακολουθούν να επηρεάζουν τα διεθνώς γενόμενα. Η απογοήτευση γίνεται ακόμη πιο μεγάλη από την αδιαφορία των ελληνικών ΜΜΕ για την απώλεια του μεγάλου αυτού διανοητή. Επικεντρωμένοι στον περιθωριακό μας μικρόκοσμο κινδυνεύουμε να οδηγηθούμε οριστικά πλέον μακριά από το κέντρο των παγκόσμιων γεγονότων.

Ο μονεταρισμός του Μίλτον Φρίντμαν

Του Πάνου Ευαγγελόπουλου*

Είναι πολύ δύσκολο να σκεφτεί κάποιος τον Μίλτον Φρίντμαν χωρίς αυτόματα να του έρθει αμέσως στο μυαλό το πνευματικό του τέκνο που αναμφίβολα είναι ο Μονεταρισμός.

Παρόλα αυτά η συμβολή της σκέψης του Μίλτον Φρίντμαν είναι πολύ σπουδαιότερη στην ανάπτυξη της οικονομικής θεωρίας και στην εφαρμογή και άσκηση της μακροοικονομικής πολιτικής για να εξαντλείται στα όρια του μονεταρισμού και κυρίως ξεπερνά και αυτά ακόμη τα όρια της οικονομικής επιστήμης αφού επεκτείνεται στη μεθοδολογία των επιστημών, την πολιτική και την φιλοσοφία. Αυτή η πολυσχιδής και πολυδιάστατη δράση του καθόλη τη διάρκεια του εικοστού αιώνα τον ανέδειξε σε έναν από τους κορυφαίους υποστηρικτές της φιλοσοφίας της ελευθερίας και της ανεμπόδιστης λειτουργίας των αγορών.

Ο Μίλτον Φρίντμαν που γεννήθηκε στην πόλη της Νέας Υόρκης το 1912, ξεκίνησε με στατιστικές έρευνες την επιστημονική του σταδιοδρομία, κάτι που ήταν πολύ διαφορετικό σε σχέση με τις μετέπειτα θεωρητικές αναλύσεις του, που τον ανέδειξαν σε πρωταγωνιστή της φιλελεύθερης μεταρρύθμισης στον δυτικό κόσμο. Παρόλα αυτά, ακόμη και οι αρχικές του έρευνες ουσιαστικά προετοίμασαν το έδαφος για την μετέπειτα πορεία του στο χώρο της επιστήμης και γενικότερα της διανόησης. Το 1946 δημοσίευσε το «Income of Independent Professional Practice» μαζί με τον Simon Kuznets και το 1953 το «Essays in Positive Economics». Ουσιαστικά με το πρώτο βιβλίο του ασχολήθηκε με την οριακή χρησιμότητα του εισοδήματος, ενώ με το δεύτερο διατύπωσε ένα σύστημα προτάσεων για τη μέθοδο των οικονομικών προκειμένου η οικονομική επιστήμη να αποκτήσει το θετικό χαρακτήρα των άλλων θετικών επιστημών, των οποίων οι προτάσεις, πρώτον, δεν μπορούν να αμφισβητηθούν μέχρι τουλάχιστον την πρώτη τεκμηριωμένη διάψευση κάποιας επιστημονικής υπόθεσης από την πραγματικότητα (κριτήριο Popper) και, δεύτερον, της σαφούς διάκρισης των επιστημονικών προτάσεων από τα δεοντολογικά τους στοιχεία που όχι μόνο τις φορτίζουν με τις υποκειμενικές σκέψεις του ερευνητή αλλά και, κυρίως, τις χρωματίζουν ιδεολογικά με έντονα εξωεπιστημονικά χαρακτηριστικά. Η μεθοδολογική συμβολή του Μίλτον Φρίντμαν ήταν κρίσιμη πρώτον διότι, ιδιαίτερα στην δεκαετία του ’50, η οικονομική επιστήμη ήταν έντονα ιδεολογικοποιημένη και οι προτάσεις της εύκολα διαστρεβλώνονταν με γενικόλογες εξωεπιστημονικές απόψεις και, δεύτερον, διότι εισήγαγε στην οικονομική επιστήμη την σύγχρονη τότε επιστημολογική έρευνα. Ο Μίλτον Φρίντμαν συνέχισε τις μείζονες συμβολές του στην οικονομική επιστήμη με τον βιβλίο του «A Theory of the Consumption Function» με το οποίο επανερμήνευσε την Κεϋνσιανή διατύπωση συνάρτησης κατανάλωσης συσχετίζοντάς την με το διαρκές εισόδημα και αποσυνδέοντάς την από το τρέχον, απογυμνώνοντας έτσι τον Κεϋνσιανισμό από μια κύρια βασική του υπόθεση.
Ο Μίλτον Φρίντμαν πήρε στα χέρια του την παλιά και ανυπόληπτη ποσοτική θεωρία του χρήματος και της έδωσε νέα πνοή

Μετά από αυτές τις συμβολές του Μίλτον Φρίντμαν, η διατύπωση του Μονεταρισμού ήρθε ως φυσική κατάληξη για να ολοκληρώσει την εικόνα του Μίλτον Φρίντμαν ως μεγάλου οικονομολόγου, αρχηγού μιας νέας δυναμικής σχολής που απαξίωσε τον Κεϋνσιανισμό και κυρίως έδωσε νέους ορίζοντες στην οικονομική επιστήμη. Ο Μίλτον Φρίντμαν πήρε στα χέρια του την παλιά και ανυπόληπτη ποσοτική θεωρία του χρήματος και της έδωσε νέα πνοή, εγείροντας ένα νέο δόγμα ότι το χρήμα μετρά (money matters) και δεν αποτελεί απλώς ένα πέπλο της οικονομίας, ένα απλό μέσο συναλλαγών. Απέδειξε ότι ο πληθωρισμός συσχετίζεται θετικά με την αύξηση της προσφοράς χρήματος και ότι ο μόνος σωστός τρόπος της διαχείρισης της προσφοράς χρήματος είναι η συμμετρική της αύξηση με αυτήν του πραγματικού προϊόντος της οικονομίας.

Ανέπτυξε την ιδέα του φυσικού ποσοστού ανεργίας ενώ ερμήνευσε τον στασιμοπληθωρισμό με την μακροχρόνια καμπύλη Φίλιπς, που είναι κάθετη στο σημείο του φυσικού ποσοστού ανεργίας και το οποίο παραμένει ανεπηρέαστο τόσο από τις νομισματικές όσο και από τις δημοσιονομικές πολιτικές. Με αυτόν τον τρόπο απέδειξε την πλήρη ανικανότητα και αναποτελεσματικότητα των κρατικών παρεμβάσεων για την καλή ρύθμιση της οικονομίας και το μάταιο και ανέφικτο της οργάνωσης τέτοιων προσπαθειών. Η κρατική ανάμειξη πρέπει να είναι η ελάχιστη και να περιορίζεται στην λειτουργική υποστήριξη των εξελίξεων που αναδεικνύονται από τον ιδιωτικό τομέα.

Προϋπόθεση του Μονεταρισμού είναι η ομαλή δημοκρατική διακυβέρνηση όπου τον κύριο οικονομικό ρόλο τον έχει ο ανταγωνιστικά οργανωμένος ιδιωτικός τομέας και όχι η όποια πολιτική εξουσία και μάλιστα αυταρχική και, δεύτερον, το θεώρημα της νομισματικής επιτάχυνσης αποτρέπει την επιταχυνόμενα αυξητική νομισματική επέκταση ακριβώς διότι ακριβώς δηλώνει ότι τα αποτελέσματα στον πραγματικό τομέα είναι ιδιαίτερα βραχυχρόνια, παροδικά και κυρίως αβέβαια. Είναι λοιπόν αδιανόητο να καταλογίζουμε στον Μονεταρισμό την ακαταλόγιστη και αυταρχική νομισματική πολιτική της Χιλής. Είναι εξάλλου πρόδηλο αυτό από το αντίστροφο παράδειγμα της επιτυχίας του Μονεταρισμού στις ΗΠΑ μετά την πτώση της προεδρίας του Κάρτερ και την ανάληψη των διοικητικών καθηκόντων της Ομοσπονδιακής Τράπεζας Αποθεμάτων από τον Άτλαντα του Μονεταρισμού, τον Πολ Βόλκερ. Η επιτυχία της Μονεταριστικής πολιτικής Βόλκερ άνοιξε τον δρόμο για την παγκόσμια απήχηση και υιοθέτηση του Μονεταρισμού. Ο στασιμοπληθωρισμός νικήθηκε γνωρίζοντας ο κόσμος μια παγκόσμια ανάκαμψη και έναν σαφή περιορισμό της κρατικής παρέμβασης με ένα μεγάλο παγκόσμιο κύμα ιδιωτικοποιήσεων και κατάργησης των κρατικών ελέγχων.

Ο Μίλτον Φρίντμαν μετά την μεγάλη επιτυχία του Μονεταρισμού, ιδίως από την υιοθέτησή του από τις χώρες σχεδόν όλου του κόσμου, τους παγκόσμιους οργανισμούς αλλά και κυρίως στον πανεπιστημιακό χώρο, στράφηκε στην ανάπτυξη της φιλοσοφίας της ελευθερίας με το βιβλίο του «Capitalism and Freedom». Δεν αρκέστηκε όμως σε αυτό αλλά με συνεχείς διαλέξεις, δημοσιεύσεις άρθρων, ραδιοφωνικών και τηλεοπτικών εκπομπών και συνεχόμενων περιοδειών ανά τον κόσμο έγινε ο πρωταθλητής του νέου κύματος του φιλελευθερισμού.

——————————————————————
*Ο Πάνος Ευαγγελόπουλος είναι διδάκτορας οικονομικών του Πανεπιστημίου Αθηνών