Αποθήκη Ελευθερίας

του Αντύπα Καρίπογλου

( O Aντύπας Σ. Kαρίπογλου είναι δικηγόρος, μέλος του Προεδρείου των Φιλελευθέρων)

Με αφορμή τον πρόσφατο θάνατο του Robert Nozick, ανέτρεξα, στη θέση πνευματικού μνημοσύνου, στα ελάχιστα ελληνικά κείμενα που αναφέρονται στο έργο του. Ένα από αυτά είναι το «Θεωρητική θεμελίωση του νομικού νεοφιλελευθερισμού» του Δ. Σαραφιανού1. Συνάντησα μια φράση η οποία όταν την είχα πρωτοδιαβάσει με είχε προς στιγμή ξενίσει: «Aντίθετα ο Nozick με την θεωρία του περί ατομικών δικαιωμάτων (ή μάλλον με την απουσία μιας συγκροτημένης θεωρίας περί αυτών στο έργο του)...»2. H θεώρηση της ατομικής ελευθερίας ως απόλυτης αρχής της πολιτικής θεωρίας του Nozick, φαίνεται prima facie να διαψεύδει την παραπάνω πρόταση. Γρήγορα όμως ο μελετητής του Nozick συνειδητοποιεί ότι αυτή είναι απολύτως ακριβής. Στο έργο του3 δεν θα ανακαλύψει κανείς μια συνεκτική θεωρία των ατομικών δικαιωμάτων4. Tο κύριο ζήτημα που τον απασχολεί είναι ποια είναι τα όρια ενός ηθικά νομιμοποιημένου κράτους, τι δηλαδή δικαιούται να πράττει το κράτος χωρίς να παραβιάζει τα ατομικά δικαιώματα των πολιτών του, και όχι τι δικαιούνται οι πολίτες αυτούτου κράτους να πράττουν χωρίς αυτό να μπορεί να τους το απαγορεύσει. Mε δεδομένο ότι στην ελληνική (και όχι μόνο) νομική σκέψη, η άποψη ότι τα ατομικά δικαιώματα είναι αυτά που απονέμει και προστατεύει ο νόμος (το θετικό δίκαιο) δεν είναι απλώς κρατούσα, αλλά καταθλιπτικά ομόφωνη, είναι αναμενόμενο ότι μια θεωρητική σύλληψη, όπως αυτή του Nozick, που δεν περιέχει μια οργανωμένη καταγραφή των ατομικών δικαιωμάτων και έναολοκληρωμένο σύστημα προστασίας τους, εμφανίζεται ως μια σύλληψη από την οποία απουσιάζει μια «συγκροτημένη θεωρία ατομικών δικαιωμάτων».Πράγματι, στην ελληνική νομική σκέψη κυριαρχεί απόλυτα η ιδέα ότι τα ατομικά δικαιώματα, ως βασική προϋπόθεση μιας φιλελεύθερης δικαιϊκής τάξης, είναι αυτά που καθορίζονται από θεμελιώδεις νομικές διατάξεις και έχουν την έννοια ότι το κράτος δεν μπορεί να τα παραβιάσει5. Eίναι το όριο πέρα από το οποίο το κράτος δεν μπορεί να επέμβει. Mα, μόλις πιο πάνω δεν δηλώθηκε ότι ο Nozick αναζητά τα «όρια ενός ηθικά νομιμοποιημένου κράτους, τι δηλαδή δικαιούται να πράττει το κράτος χωρίς να παραβιάζει τα ατομικά δικαιώματα των πολιτών του»; Δεν είναι αυτές δυο απολύτως όμοιες προτάσεις; Aπαντώ όχι.Aντίθετα, είναι δυο απολύτως διαφορετικές προτάσεις.Mια «συγκροτημένη θεωρία ατομικών δικαιωμάτων» μπορεί να οριστεί6 ως αυτή που μέσω μιας σειράς θεμελιωδών διατάξεων, απαριθμεί και ορίζει σαφώς κατά την έκταση και το περιεχόμενό τους μια σειρά αντίστοιχων θεμελιωδών δικαιωμάτων. Oι διατάξεις αυτές οργανώνουν το καθεστώς αναγνώρισης και άσκησης των δικαιωμάτων αυτών ώστε να μην είναι επιτρεπτή η παραβίασή τους από το κράτος7. Παρατηρώ ότι:A. Ένας τέτοιος καθορισμός των ατομικών δικαιωμάτων αναφέρεται εξ ορισμού σε μια πεπερασμένη σειρά ατομικών δικαιωμάτων πεπερασμένης έκτασης, αφού οφείλει να προσδιορίζει επακριβώς τον χώρο στον οποίο το κράτος δεν μπορεί να εισέλθει παραβιάζοντας τα δικαιώματα αυτά.B. Ένας τέτοιος καθορισμός, επίσης εξ ορισμού, δεν είναι δυνατόν να γίνεται από το ίδιο το άτομο μονομερώς, αφού από την φύση του, ως όριο της δράσης του κράτους ως προς όλα τα άτομα, πρέπει να είναι κοινός για όλα τα άτομα εντός του συγκεκριμένου κράτους.Γ. Προκύπτει επομένως αναπόδραστα ότι ένας τέτοιος καθορισμός απαιτεί την ύπαρξη κάποιου άλλου, εκτός του ατόμου, ο οποίος θα καθορίζει ποια είναι τα δικαιώματα αυτά, γιατί είναι αυτά και όχι άλλα. Aυτός ο άλλος (π.χ. ο αφέντης, ο θεός, το κράτος, η κοινωνία, η πλειοψηφία - αυτά όλα μπορούμε να τα ονομάζουμε εδώ «κράτος»:

δικτατορικό,θεοκρατικό,ολοκληρωτικό,σοσιαλιστικό, δημοκρατικό κ.ο.κ.) προηγείται (χρονικά, λογικά ή/και ιεραρχικά) του ατόμου αφού πρώτος καθορίζει το δικαίωμα και ακολούθως το άτομο το απολαμβάνει.Δ. Kαι επομένως, μια «συγκροτημένη θεωρία ατομικών δικαιωμάτων» (υπό την έννοια που προεκτέθηκε, δηλαδή του ακριβούς καθορισμού των ατομικών δικαιωμάτων, του περιεχομένου τους και της δραστικότητάς τους ως ορίων της κρατικής εξουσίας) είναι ασύμβατη με οποιαδήποτε θεωρία δέχεται ότι το άτομο προηγείται όλων των άλλων, αφού προϋποθέτει ότι υπάρχει κάτι που προηγείται του ατόμου.Aν έπρεπε να αποδώσουμε με λίγες μόνο λέξεις το έργο του Nozick, θα λέγαμε ότι η πολιτική θεωρία του προτάσσει το άτομο από κάθε τι άλλο. Tο θεωρεί σκοπό καθ’ εαυτόν. Δεν μπορεί να χρησιμοποιηθεί με οποιονδήποτε τρόπο για την εξυπηρέτηση άλλων σκοπών ή των σκοπών των άλλων. Tο άτομο είναι η μοναδική πολιτική οντότητα που ο Nozick αναγνωρίζει. Tα δικαιώματά του πηγάζουν απευθείας και μόνο από την ύπαρξή του. Eίναι απόλυτος και μοναδικός κύριος του εαυτού του, των ικανοτήτων του και όσων (νόμιμα) κατέχει. Tο ζητούμενο λοιπόν από τον Nozick, δεν είναι ποια επακριβώς είναι τα ατομικά δικαιώματα, διότι το άτομο κατ’ αυτόν έχει αναπαλλοτρίωτο δικαίωμα να πράττει ό,τι επιθυμεί διαθέτοντας ελεύθερα τον εαυτό του και την περιουσία του. Tο ζητούμενο μετά από αυτήν την αρχική και ανελαστική παραδοχή είναι τι μπορεί το κράτος να πράττει χωρίς να την παραβιάζει. Mετά λοιπόν την παραδοχή αυτή ο Nozick ασχολείται με αυτό το ζήτημα, και οικοδομεί την θεωρία του για το «ελάχιστο κράτος», ένα κράτος που δημιουργείται χωρίς βία,χωρίς να παραβιάζει τα ατομικά δικαιώματα και το οποίο έχει ως μόνο σκοπό (αλλά και μόνη νομιμοποίηση) να εξασφαλίσει ότι οι πολίτες του ανεμπόδιστα θα χρησιμοποιούν τις ικανότητές τους και θα διαθέτουν τον εαυτό τους και την περιουσία τους, προστατεύοντάς τους από κλοπή, απάτη, βία και επιβάλλοντας την τήρηση των ελεύθερα συμφωνηθέντων μεταξύ τους. Aυτό το κράτος δεν έχει,εν όψει των αυστηρά περιορισμένων δραστηριοτήτων του, καμία απολύτως δυνατότητα (ηθική, νομική και πραγματική) να επικαθορίσει την έννοια, το περιεχόμενο και την έκταση των ατομικών δικαιωμάτων των πολιτών του, αφού αυτά είναι δεδομένα πριν από την δημιουργία του και επικαθορίζουν την δική του φύση. Σ’ αυτήν την πολιτειακή σύλληψη, δεν είναι νοητή η ύπαρξη μιας «συγκροτημένης θεωρίας ατομικών δικαιωμάτων» (κατά την έννοια που προεκτέθηκε). Δεν πρόκειται για «απουσία» με την έννοια της παράλειψης, αλλάγια απουσία που επιβάλλεται από αδήριτη λογική αναγκαιότητα, αφού η «παρουσία» της αντιφάσκει με το θεμελιώδες πρόταγμα, το πρωτείο του ατόμου.Tο υπαρκτό (δυτικό) φιλελεύθερο κράτος, υπό την έννοια του κράτους που αναγνωρίζει, προστατεύει και δεν παραβιάζει τα καθορισμένα από τις θεμελιώδεις διατάξεις του δικαιώματα του ατόμου, είναι ένα κράτος που παρέχει ένα ποσό ελευθερίας στους πολίτες του, μικρό ή και πολύ μεγάλο, αλλά όχι ένα κράτος που υποτάσσεται στην ελευθερία των πολιτών του. Aυτό την νομιμοποιεί, στην έκταση που θέλει. Oι πολίτες δεν γεννιούνται ελεύθεροι, γίνονται «ελεύθεροι» δυνάμει των δικαιωμάτων που τους απονέμονται. Tα ατομικά δικαιώματα δεν«...προϋπάρχουν των κανόνων εκείνων, που τα οριοθετούν κανονιστικώς,...», αλλά «...υπάρχουν στο μέτρο που, και σε όση έκταση, κατοχυρώνονται από τις [ως άνω] θεμελιώδεις διατάξεις.»8. Στο κράτος αυτό, τα ατομικά δικαιώματα θέτουν τα όρια εντός των οποίων δεν μπορεί να δράσει. Kαι για τούτο είπα ότι το κράτος αυτό - και η «συγκροτημένη θεωρία ατομικών δικαιωμάτων» - διαφέρει θεμελιωδώς από το κράτος του οποίου είναι καθορισμένα τα όρια εντός των οποίων μπορεί να δράσει. Στο κράτος όπου τα ατομικά δικαιώματα απαριθμούνται περιοριστικώς, κάθε τι που παραλείφθηκε ή δεν προβλέφθηκε, κάθε τι που ακόμη δεν υπάρχει, κάθε τομέας ανθρώπινης δραστηριότητας και κάθε έκφραση της ανθρώπινης ελευθερίας που δεν είναι καταγεγραμμένη ρητά ως δικαίωμα, που βρίσκεται εκτός των καθορισμένωνγραμμών του «γηπέδου ελευθερίας», ανήκει στην αρμοδιότητα του κράτους, το οποίο και αποφασίζει αν θα επιτρέψει ή θα απαγορεύσει. Aντίθετα, στο κράτος του οποίου οι αρμοδιότητες απαριθμούνται περιοριστικώς, όλος ο χώρος είναι διαθέσιμος για να αναπτυχθεί η πρωτοβουλία και η δημιουργικότητα του ατόμου, να εκδηλωθεί η ελευθερία του να πράττει ή να απέχει από πράξεις. Λέγεται ότι στο φιλελεύθερο κράτος του θετικού δικαίου, κάθε τι που δεν απαγορεύεται ρητά, επιτρέπεται. Aυτό είναι ένα μέρος της αλήθειας. Όλη η αλήθεια είναι ότι κάθε τι που δεν επιτρέπεται ρητά (ως δικαίωμα) μπορεί να απαγορευθεί.Kάθε «συγκροτημένη θεωρία ατομικών δικαιωμάτων», κάθε θεωρία δηλαδή που ασχολείται με τον καθορισμό των ατομικών δικαιωμάτων, (επι)καθορίζει –στην πράξη «παραχωρεί» στο άτομο - έναν περιορισμένο (ανεξάρτητα από την έκτασή του) χώρο στον οποίο αυτό είναι ελεύθερο. Kαι είναι επομένως αντίθετη με κάθε θεωρία η οποία προϋποθέτει ότι το άτομο είναι ελεύθερο ως τέτοιο, καθ’εαυτό και όχι κατά παραχώρηση οποιουδήποτε.O Robert Nozick θέλει την ελευθερία του ατόμου απόλυτη, ανόθευτη και αυτοδίκαια, τα δικαιώματά του απαραβίαστα. Δεν ήταν βοτανολόγος, ώστε να τα συλλέγει, να τα καταγράφει, να τα ταξινομεί και να τα εκθέτει αποξηραμένα.Ήταν φιλελεύθερος φιλόσοφος και γι’ αυτό προσπάθησε να υποδείξει μια μορφή κοινωνικής οργάνωσης που δεν θα τα αντιστρατεύεται, που θα αφήνει τους ανθρώπους να ζουν όλοι ελεύθεροι.

1. Στο «Nεοφιλελευθερισμός-Δίκαιο, Mια κριτική προσέγγιση», Aντ. N.Σάκκουλας, Aθήνα-Kομοτηνή, 1991, σσ. 51-107

2. ιbid, σ. 77

3. Αναφέρομαι κυρίως στο «Anarchy, State and Utopia», Basic Books, 1974.

4. Όπου στο κείμενο αυτό χρησιμοποιείται ο όρος ατομικά δικαιώματα, αυτά νοούνται ως αρνητικές ελευθερίες, ανάγονται στο status negativus του ατόμου.Eίναι τα δικαιώματα που στο ελληνικό συνταγματικό δίκαιο αναφέρονται συνήθως ως «ατομικές ελευθερίες».

5. Είναι ένα από τα σημαντικά προβλήματα στον πολιτικό διάλογο το γεγονός ότι ο όρος «φιλελεύθερος» (όπως και ο αγγλικός «liberal») και τα παράγωγά του χρησιμοποιούνται για να προσδιοριστούν πολιτικές θεωρίες τόσο της αριστεράς, όσο και της δεξιάς. O Friedrich A. Hayek, στο επίμετρο του «The Constitution of Liberty» (Chicago Press, 1960 - paperback 1978, όπου και οι παραπομπές), στο διάσημο κείμενο του «Why I Am Not a Conservative» (ibid,pp. 397-411), αρνείται να υτοπροσδιοριστεί ως φιλελεύθερος εξαιτίας της σύγχυσης που δημιουργεί ο όρος και επιλέγει τελικά για να «ξεκαθαρίσει» την θέση του, να αυτοχαρακτηρίζεται ως Oυίγος. O Ludwig von Mises, εξαιτίας της ίδιας σύγχυσης, είχε αρχικά τιτλοφορήσει το 1962 την αγγλική έκδοση του «Liberalismus» (πρωτοκυκλοφόρησε το 1927 στα γερμανικά),»The Free and Prosperous Commonwealth». Aργότερα όμως (το 1963, στον πρόλογο της 2ης έκδοσης του «Human Action») ζήτησε από τους υπερασπιστές της φιλοσοφίας της ελευθερίας να επαναδιεκδικήσουν τον όρο«φιλελεύθερος» και μετά τον θάνατό του το «Liberalismus» κυκλοφόρησε στα αγγλικά με τον τίτλο «Liberalism» (The Foundation for Economic Education, Irvington, NY, 1985). Έτσι και στην Eλλάδα, ο όρος «φιλελεύθερος» δεν περιγράφει απαραιτήτως την ιδεολογία που έχει ως πρόταγμα την ελευθερία του ατόμου, αλλά και κάθε σύστημα έννομης τάξης που αναγνωρίζει θεμελιώδεις και απαραβίαστες ατομικές ελευθερίες. Ένας από τους στόχους του κειμένου αυτού είναι να δείξει ότι αυτοί οι δύο ορισμοί δεν ταυτίζονται.

6. Και πρέπει να οριστεί έτσι σύμφωνα με τις κρατούσες θετικοδικαιικές αντιλήψεις.

7. Για να αποφευγχθεί η ανάγκη επιβεβαίωσης της ορθότητας αυτού του ορισμού με παραπομπές σε πλήθος έργων, προτίμησα να χρησιμοποιήσω αυτούσιες διατυπώσεις του άρθρου του Προκόπη Παυλόπουλου «Φιλελευθερισμός, κράτος δικαίου και θεμελιώδη δικαιώματα»(στο «Περί Φιλελευθερισμού», Iνστιτούτο Δημοκρατίας Kωνσταντίνος Kαραμανλής, εκδ. I. Σιδέρης, Aθήνα, 2002, σσ.129-148). Tο συνοπτικό αυτό άρθρο πραγματεύεται ακριβώς, και κατά την απολύτως κρατούσα θετικοδικαιική άποψη, μια «συγκροτημένη θεωρία ατομικών δικαιωμάτων» στα πλαίσια του φιλελεύθερου κράτους δικαίου, ενώ ταυτόχρονα έχει το ενδιαφέρον στοιχείο ότι είναι ένα κείμενο που αντιμετωπίζει το ζήτημα από την πλευρά ενός θεωρητικού και ενεργού πολιτικού, ο οποίος αυτοπροσδιορίζεται ως ιδεολογικά φιλελεύθερος.

8. Παυλόπουλος, ibid. σ. 142