Αποθήκη Ελευθερίας

Περλικός Φώτης

Μετά τις συνεχείς επιτυχίες της Εθνικής μας ομάδος ποδοσφαίρου έχει καταστεί «σουξέ» των τελευταίων εβδομάδων ο Εθνικός μας Ύμνος, για την ακρίβεια ο «Ύμνος εις την Ελευθερία». Άρα, έμμεσα ο περί ελευθερίας λόγος γίνεται χρονικά επίκαιρος, ενώ αν λάβουμε υπόψη ότι χρησιμοποιούμε το φιλόξενο χώρο ενός φιλελεύθερου διαδικτυακού τόπου το θέμα καθίσταται και χωρικά επίκαιρο.

Σε παλαιότερο άρθρο στον ίδιο διαδικτυακό τόπο (άρθρο: Περί Ελευθερίας) η ελευθερία περιγράφηκε ως η δυνατότητα ενός ατόμου να επιλέξει και να πραγματώσει οποιαδήποτε από τις διατιθέμενες επιλογές του, περιοριζόμενος μόνο από αντικειμενικές δυσχέρειες. Χρησιμοποιήθηκε μάλιστα το ενδιαφέρον παράδειγμα του ψαρά και της μηχανότρατας, υποδεικνύοντας με αυτόν τον τρόπο την ευρύτητα και την άπλα της ελευθερίας, όμως έχω την εντύπωση ότι ίσως δεν ασχολήθηκε αρκετά με τα όριά της. Και τα όριά της λοιπόν είναι εξωτερικά και εσωτερικά.

Κατ’ αρχήν εξωτερικά; Αν θυμηθούμε το γνωστό αφορισμό ότι “τα δικαιώματά μας σταματούν εκεί όπου ξεκινούν τα δικαιώματα των άλλων”. Κατ’ επέκταση και η ελευθερία μας σταματά εκεί όπου αρχίζει η ελευθερία των άλλων. Και τούτο είναι εξαιρετικά σημαντικό, διότι ο άνθρωπος δεν είναι ζώο μονήρες, αλλά ζώο κοινωνικό, αν θυμηθούμε τον Πρωταγόρα του ομώνυμου πλατωνικού διαλόγου, όχι απλά ομαδικό. Ποια η διαφορά; Μεγάλη, ο Πρωταγόρας μιλάει για την αιδώ και τη δίκη που χάρισαν οι θεοί στους ανθρώπους, ώστε η ανθρώπινη αγέλη να γίνει κοινωνία αλληλοϋποστήριξης και συνεπιβίωσης. Και το επόμενο στάδιο; Το δώρο του ορθού λόγου μετατρέπει την κοινωνία συμβίωσης σε πόλη, πολιτεία ευνομούμενη με συνεκτικούς δεσμούς πέρα και έξω από την απλή επιβίωση, παράγει ήθη, έθιμα, κοινή βιοθεωρία και κοσμοθεωρία, δημιουργεί ιδεολογία, συνολικά «Πολιτισμό». Όμως, όλα αυτά ήδη μας έφεραν στα εσωτερικά όρια που καθορίζουν την ελευθερία μας. Άλλωστε η αιδώς, η δίκη, ο ορθός λόγος αποτελούν βασικά ατομικά τάλαντα και μόνο κατ’ επέκταση μπορούν να χαρακτηρίσουν μια ολόκληρη ομάδα. Τα εσωτερικά όρια μας τα θέτει η ίδια η λογική, ο ορθός λόγος με τα υποσύνολά του, την αιδώ, τη δίκη, την ανδρεία, το ήθος, τη σωφροσύνη και όλες τις υπόλοιπες ιδιότητές του, που μας θυμίζουν λίγο τις ιδιότητες του Αγαθού κατά τον Πλάτωνα.

Θα μπορούσαμε λοιπόν να επανατοποθετηθούμε στο θέμα του ορισμού της ελευθερίας. Από τη μία πλευρά έχουμε την εξωτερική ελευθερία, δηλαδή τη δυνατότητα προβληματισμού πάνω στις πολλαπλές επιλογές στα προβλήματα που διανοίγονται από την κοινή συμβίωση και ανάγκη χάραξης συναινετικών στρατηγικών στα πλαίσια μίας ορθολογικής και ευνομούμενης Πολιτείας, αλλά και τη δυνατότητα ακώλυτης συμμετοχής στις διαδικασίες λήψης και εφαρμογής των αποφάσεων για την κοινή επιβίωση, εθνική ανεξαρτησία, οικονομική ανάπτυξη, προαγωγή της υγείας και της ασφάλειας, ακμή της παιδείας και του πολιτισμού. Από την άλλη πλευρά υπάρχει η εσωτερική ελευθερία, η οποία σχετίζεται με την ισορροπία, με την εσωτερική μας πραγματικότητα και είναι απότοκη αυτής. Η εσωτερική αυτή ελευθερία συνδέεται λοιπόν με τον τρόπο με τον οποίο αντιλαμβανόμαστε και απαρτιώνουμε την εξωτερική πραγματικότητα με βάση τις προσωπικές μας εμπειρίες, τις αντιλήψεις μας περί ορθού και λανθασμένου, περί δικαίου και αδίκου, περί δέοντος και ηθικής, αλλά και με βάση τις επιθυμίες μας, τα ένστικτά μας, τα συναισθήματά μας. Η σύνθεση των δύο αυτών συνιστωσών δημιουργεί τον πραγματικά ελεύθερο άνθρωπο, ελεύθερο μέσα από τη συνειδητοποίηση της ιδιαίτερης ιδιοσυγκρασίας του, των καθηκόντων και των δικαιωμάτων του, ελεύθερο στην προσπάθεια προσέγγισης της αρετής ως «έλλογης βούλησης για την πραγμάτωση του ηθικού καθήκοντος» κατά τον Kant, ελεύθερο όμως και στον προσδιορισμό της μοναδικότητας της ατομικής του αρετής ως ενδιάθετης ανάγκης του και όχι ως εξωτερικά επιβαλλόμενου καταναγκασμού.

Η ελευθερία λοιπόν δεν μπορεί παρά να είναι προϊόν αυτοσυνειδησίας μέσα στο γενικότερο πλαίσιο της ανθρώπινης πολιτείας, του ατομικού αυτοκαθορισμού και κοινωνικού ετεροκαθορισμού, αρμονικό συνταίριασμα του «εγώ» και του «εμείς». Ούτε το άτομο μπορεί να υπερβεί το ορθολογικό και ευνομούμενο σύνολο, ούτε το σύνολο να καταπιέσει το άτομο.

Βέβαια στην Ελλάδα που κάποτε ανεκάλυψε την έννοια της αυτοσυνειδησίας, της ελευθερίας και της ατομικής υπευθυνότητας σήμερα ποια είναι η αίσθηση της ελευθερίας που διαθέτει ο μέσος Έλληνας; Πάντως σχέση με την αυτοσυνειδησία μάλλον καμία: οι μεν οχυρώνονται πίσω από ομαδοποιήσεις τυφλές, πίσω από προγονοπληξίες, συγκεχυμένα και ξεφτισμένα ιδεολογικά λάβαρα ή θρησκόληπτους ζηλωτισμούς - οι δε, από αντίδραση, ανθίστανται σε οτιδήποτε συλλογικό, απαξιώνουν την έννοια της κοινωνίας και της πολιτείας βιώνοντας την ελευθερία ως ναρκισσιστική και εγωιστική αυτεπιβεβαίωση ή ως «ετσιθελική» ασυδοσία. Και οι δύο αυτές εκφάνσεις του προβλήματος: άρνηση προσαρμογής στην πραγματικότητα της ανοικτής κοινωνίας, η οποία απαρτίζεται από υπεύθυνους, ενσυνείδητους και εν τέλει ελεύθερους πολίτες, και νοσταλγία για την ψευτοασφάλεια και την αρυτίδωτη επιφάνεια της λίμνης-τέλματος της κλειστής κοινωνίας, των στεγανών και των στάσιμων κοινωνικών ρόλων.

Γιατί όμως άραγε συμβαίνουν όλα αυτά; Διότι δυστυχώς η αποδοχή του ορθού λόγου, και μαζί με αυτόν όλων των προϊόντων του: της Αναγέννησης, του Διαφωτισμού, της Νεωτερικότητας και της Μετα-νεωτερικότητας, υπήρξε βασικά εργαλειακή και όχι ουσιαστική και κριτική. Ο μέσος Έλληνας παραμένει σε σημαντικό βαθμό μεσαιωνικός και μανιχαϊκός στη σκέψη του, ανορθόλογος και καθ’ υπερβολήν υπερβατικός. Καρκινοβατεί μεταξύ της μεσογειακής του παράδοσης και των Ευρωπαϊκών του αντιδανείων. Αλλά αυτά χρειάζονται αναλυτικότερη έρευνα για να προκύψουν συμπεράσματα.
Filed under: Φιλελευθερισμος, Φιλοσοφια — Νίκος Κεραμάρης @ 4:12 am

(Διαβάστηκε 652 φορές)